در ستایش حروف عربی

تایپوگرافی عربی در کنار دیگر اسلوب های نوشتاری غیرلاتین طی سالهای اخیر به شدت مورد توجه قرار گرفته است. شاید بتوان گفت که سیر تکاملی اش را با سرعتی بیش از پیش در منطقه ی خاورمیانه در این دوران داشته است. این سیر تکاملی تنها محدود به جهان عرب نمی شود، بلکه در سایر کشورهای غیرعربی هم گسترش پیدا کرده است. نه تنها از دیگر اسلوبهای نوشتاری تاثیر پذیرفته، بلکه تاثیرات متعددی هم بر آنها داشته است. از جمله ی این تعامل ها می توان به پروژه های متعددی که در زمینه ی هماهنگ سازی بصری حروف عربی و لاتین انجام شده اشاره کرد. موسسه ی «خط» که توسط هدی اشمیتزحوزه آبی فارس بنیانگذاری شده، از مهم ترین و معدود بنیادهاییست که در این زمینه به صورت حرفه ای و آکادمیک تحقیق و فعالیت می کند. هدی مولف چندین کتاب آموزشی و تحقیقاتی در این زمینه از جمله «همسان گزینی تایپوگرافیک» و «همسان گزینی تایپوگرافیک در شهر» است. این آثار به وضوح بر ضرورتِ به روزسازیِ گرایش های موجود در حیطه ی تایپوگرافی و طراحی تایپ تاکید دارند؛ همچنین پروژه هایی را که با موفقیت در این زمینه انجام شده اند به نمایش درمی آورند. در حال حاضر پروژه های متعددی در نقاط مختلف دنیا با حال و هوای مشابه انجام شده است. بدون شک نیاز به معیارهایی که بتواند میزان موفقیت یا عدم موفقیت هر یک از این رویکردها را ارزیابی کند بیش از پیش احساس می شود. بی تردید تایپوگرافرها و طراحان حروف عربی مکرراً با سوال های انتقادیِ متعددی، که عموماً از حیطه ی دیزاین فراتر می روند، مواجه می شوند. شاید بتوان گفت برخی از این سوال ها، که لزوماً در محدوده ی ریخت شناسی حروف قرار نمی گیرند، نقش عمده ای را در روند طراحی تایپ و تایپوگرافی بازی می کنند. برای نمونه می توان به مسائلی اشاره کرد که مختص به ساختارِ منحصر به فردِ اسلوبِ نوشتاری عربی و فارسی هستند، از جمله نحوه ی تلاقی حروف، ارتباط آنها با نقاط و فواصل بین آنها.

از نمونه های دیگر می توان به تعدد حروف با نحوه ی تلفظ یکسان (به خصوص در زبان فارسی) اشاره کرد که به پیچید ه شدن غیرضروری اسلوب نوشتاری این زبان منجر می شوند. طراحان معاصر تلاش های متعددی می کنند تا مسائل انحصاری در اسلوب نوشتاری حاضر را به چالش بکشند. با وجود این، مباحثی که ریشه در ساختار بنیادی این اسلوب دارند همچنان نیازمند توجه بیشتری هستند. برای مثال می توان به طراحی ابرخانواده ی یک تایپ فیس اشاره کرد که دربرگیرنده ی خانواده های حروف با عرض های مختلف (کشیده یا عریض، عادی، و فشرده) است یا تایپفیس هایی که شامل تعداد نامحدودی از اتصالات می شوند. هرچند این دستاوردها سهم عمده ای در پیشرفت های تایپوگرافی عربی دارند، همچنان نیاز بیشتر به تحقیقات و درک عمیق تر از ساختار بنیادی این اسلوب نوشتاری احساس می شود.

استفاده و اهمیت زبان عربی طی سالهای اخیر در کشورهای غربی رواج بیشتری یافته است. نیاز به گفتگوی دوطرفه بین کشورهای غربی و عربی، و ایجاد روابط عمیق تر فرهنگی، اجتماعی و سیاسی (در جهت درک بهتر طرفین) برای کشورهای غربی واضح تر شده است. از یک طرف، گسترش بی ثباتی در خاورمیانه و بحران مهاجرت در این منطقه، اهمیت برقراری ارتباط از طریق زبان عربی را بیش از پیش کرده است. از سوی دیگر ، افزایش روزافزون خیل مهاجران سبب پراکندگی گسترده ی جمعیت عرب زبان در اقصی نقاط دنیا و در نتیجه منجر به گسترش مرزهای جغرافیایی این زبان شده است. با این حال تعداد بسیار محدودی از نهادها اهمیت این خط را تجلیل می کنند. با توجه به این دلایل، هجوم طراحان عمده (چه عرب و غیره) به این حیطه از فعالیت های تایپوگرافیک و تلاش در جهت اهمیت بخشیدن به آن در سال های اخیر چندان غیرمنتظره نیست. «۱۰۰ پوستر برتر عربی» عنوان یک بنیاد غیرانتفاعی مستقر در قاهره است که هدف از تشکیل آن بزرگداشت ۱۰۰ پوستر برتر عربی طراحی شده در سه سال اخیر در سرتاسر دنیاست. این موسسه توسط پروفسور رایان عبدالله، رئیس دانشکده ی هنر و علوم کاربردی در دانشگاه آلمانی در قاهره و استاد تایپوگرافی در دانشگاه لایپزیگ آلمان، احمد ثقفی الحیت، طراح گرافیک و مدیر گروه موقت رشته ی گرافیک دیزاین در دانشگاه آلمانی در قاهره، داریوس گوندور و جوچن بران، هر دو طراح گرافیک و مدرس رشته ی گرافیک دیزاین در دانشگاه آلمانی در قاهره، تاسیس شده است. طبق مطلب مطبوعاتی ۱۰۰ پوستر برتر عربی: «این موسسه مانند یک بنیاد منسجم و پویا در جهت احیا و حمایت از گوناگونی در زبان بصری دنیای عرب، تنها از طریق انتخاب و جمع آوری پوسترهای عربی عمل می کند. ماموریت آن ارزیابی اهمیت طراحی پوستر به عنوان یک رسانه ی ارتباطی مدرن و معاصر در داخل و برای منطقه است.»

هدف غایی این موسسه، بر اساس بیانیه شان، مستندسازی تکامل تدریجی تایپوگرافی و گرافیک عربی طی سال های اخیر و وحدت مجدد جهان عرب است. تنها دو معیار برای پذیرش آثار از سوی این موسسه اعلام شده است: ۱. آثار شرکت کننده باید به زبان عربی طراحی شده و ۲. آثار باید در طول سه سال اخیر طراحی شده باشند. پوسترهای منتخب در نمایشگاه ها، موزه ها و موسسه های معتبر در طول سال در سراسر دنیا به نمایش گذاشته و به صورت دیجیتالی و چاپی آرشیو می شوند. اگرچه زبان عربی نقطه ی عطف این مجموعه از آثار به نظر می رسد، این موسسه آغوشش را به روی سایر زبان های غیرعربی (مانند فارسی و اردو که از اسلوب نوشتاری این زبان استفاده می کنند) بازکرده است. این امر خود نه تنها به وحدت دوباره ی ۲۲ کشور عربی کمک خواهد کرد، بلکه دیگر کشورهای غیر عربی را نیز (که از خط عربی به عنوان اسلوب نوشتاری رسمی یا حتی غیررسمی استفاده می کنند) دعوت به یکپارچگی در منطقه می کند.

این امر که آیا این موسسه خواهد توانست از طریق این پروژه ی بلند پروازانه در جهان عرب همبستگی ایجاد کند، تنها با گذر زمان اثبات خواهد شد. اما آنچه به وضوح مشخص است این است که زبانهای غیرلاتین مانند عربی بدون شک مستحق چنین توجهی در مقیاس بین المللی هستند. اگرچه تعداد طراحانی که فراتر از مرزهای قراردادی تایپوگرافی عربی می روند روزبه روز در حال گسترش است، اما شمار مؤسساتی که این فعالیت ها را تشویق و پشتیبانی می کنند همچنان به نظر معدود می رسند. شاید یکی از مهم ترین تاثیرات این فعالیت ها از بین بردن فاصله ی چشمگیر بین رویکردهای سنتی (که عموماً ریشه در خوشنویسی دارند) و معاصر (که مبتنی بر قواعد مدرنیسم در تایپوگرافی و دیزاین هستند) است؛ فاصله ای که طی دهه ها و حتی سده ها تنها مانع از فرارفتن خوشنویسان از قواعد سنتی خوشنویسی و برقراری توازن بین اصول تایپوگرافی و خوشنویسی شده است. پیوندی که می تواند بنیان یک گرایش ساختارگرایانه و مفهومی را پایه گذاری کند که مبتنی بر اصول دیزاین مدرن و دوری گزیدن از برداشت های سطحی و ساده لوحانه از فرهنگ غنی این منطقه باشد. همچنین این فاصله مانع از جستجوی عمیق تر طراحان و تایپوگرافرها در ریشه های خوشنویسی و برخورد آگاهانه با آنها می شود. شاید این مؤسسات بتوانند فراهم کننده ی زمینه هایی شوند که مشوق مکالمات چندجانبه، پرورش تفکر انتقادی و به چالش کشیدن زیبایی شناسی و منطق متعارف باشند. بر این مبنا احتمال دارد که در آینده ای نه چندان دور شاهد به ثمر رسیدن پیشرفت های فرمی، مفهومی و تکنولوژیک در زمینه ی تایپوگرافی عربی باشیم.